HƯỚNG DẪN TÌM KIẾM CÁC CHÒM SAO TRÊN TRỜI VÀO BAN ĐÊM

Hướng dẫn tìm kiếm các chòm sao trên bầu trời đêm

Các chòm sao chính là những đường vẽ tưởng tượng trong trí con người nối các ngôi sao lại với nhau tạo thành một hình thù nhất định như hình một con người, loài thú hay một đồ vật… Thường thì những chòm sao đó được đặt tên theo một nhân vật trong thần thoại Hy Lạp cổ, nhưng cũng có một số không ít những chòm sao được đặt tên gần đây.

Nếu bạn là một người hoàn toàn không quen với việc quan sát bầu trời đêm, thì tốt nhất bạn nên cố kiếm cho mình một chòm sao sáng nhất và dễ dàng thấy nhất để định vị và tìm đến những chòm sao lân cận khác. Nếu bạn đang đứng trên Bán Cầu Bắc (từ đường xích đạo đến cực Bắc của Trái đất) thì chòm sao Bắc Đẩu chính là sự lựa chọn tốt nhất của bạn. Chòm sao Bắc Đẩu chính là một phần của chòm Đại Hùng (Gấu Lớn – Ursa Major)
Bầu trời Xuân – Chòm Đại Hùng (Ursa Major)

Để tìm được chòm sao Bắc Đẩu thì việc bạn cần làm trước tiên là hãy xác định được hướng Bắc bằng cách quan sát Mặt trời mọc (Đông) và lặn (Tây) hướng nào rồi từ đó xác định được hướng Bắc. Bạn hãy hướng mắt về vùng trời phía Bắc, quan sát trong “đám” ấy bạn sẽ dễ dàng thấy được một nhóm sao có hình dạng đặc biệt giống như một chiếc gàu nước. Sao Bắc Đẩu còn gọi là Bắc Đẩu tinh (北斗星) hay tên tiếng Trung Quốc đầy đủ Bắc Đẩu thất tinh (北斗七星) là một mảng sao gồm bảy ngôi sao. Mảng các ngôi sao này tạo nên hình ảnh giống cái đấu (đẩu) hay cái gàu sòng hoặc cái xoong và nằm ở hướng bắc vì vậy một số nước gọi nó là sao Bắc Đẩu. Sao Bắc Đẩu và Sao Bắc cực là hai vấn đề khác nhau: Sao Bắc Đẩu là cách gọi dân gian, nói về một mảng sao bao gồm nhiều ngôi sao, trong khi sao Bắc Cực nói đến một ngôi sao.

Bạn hãy quan sát trong hình dưới đây xem có xác định được chòm sao Bắc Đẩu được hay không.

Hướng của chòm sao Bắc Đẩu khác nhau trong từng 4 mùa trong năm. Ảnh phía dưới đây là vị trí của chu kỳ chòm Bắc Đẩu trong năm vào lúc 22:00.

Ảnh trên đây là chòm sao Bắc Đẩu được chụp vào mùa Thu chính xác là vào ngày 11/8/2007 tại vùng trời phía Bắc công viên Cypress Hills tỉnh Saskatchewan, Canada.

Chòm sao Bắc Đẩu chính là phần đuôi của Chòm Đại Hùng (Gấu Lớn – Ursa Major).

Vấn đề chính ở đây là bạn phải xác định được cho mình được một chòm sao giữa một “rừng” sao trên bầu trời. Một khi bạn đã xác định được một chòm sao nào rồi thì việc tìm kiếm đến một chòm sao khác sẽ trở nên dễ dàng hơn.

Nếu bạn thấy được chòm sao Bắc Đẩu sẽ rất có lợi, rất hữu ích cho những ai chưa quen với việc quan sát bầu trời đêm. Những ngôi sao sáng trong chòm Bắc Đẩu sẽ vạch ra “con đường” dẫn đến một chòm sao khác. Ví dụ bạn muốn tìm kiếm ngôi sao mang tên Arcturus (là một ngôi sao trong chòm Mục Phu – Bootes) thì bạn chỉ cần nương theo hướng “cái đuôi” của chòm Đại Hùng (Gấu Lơn) tức là phần tay cầm của cái gàu nước là chòm sao Bắc Đẩu.

Ngôi sao mà mũi tên ở trên trong hình là của hai ngôi sao bên phải hướng lên trên của chòm Bắc Đẩu là ngôi sao Bắc Cực (Polaris) (là ngôi sao nằm cuối cùng bên phải của chòm Tiểu Hùng).

Nhưng đó là hướng lên trên còn hướng xuống dưới là chúng ta bắt gặp được chòm Sư Tử (Leo) và bạn tiếp tục quan sát ngôi sao cuối cùng của chòm Sư Tử làngôi sao Regulus hướng qua bên trái (theo chiều mũi tên trong hình dưới) bạn sẽ bắt gặp một cụm sao Tóc Bà, chòm sao này sẽ nhìn rất đẹp nếu bạn quan sát bằng ống nhòm.

Bầu trời Đông – Chòm Lạp Hộ (Orion)
Ở bắc bán cầu, chòm Lạp Hộ (Orion) còn gọi là Thợ Săn hay Tráng Sĩ sẽ hiện rõ trên vùng trời phía Nam. Nhưng thật ra chòm Lạp Hộ có thể thể từ nhiều quốc gia (ở nam bán cầu sẽ nhìn thấy chòm sao này trong suốt các tháng hè ở vùng trời phía Bắc). Chòm Lạp Hộ (Thợ Săn – Orion) có dạng như hình dưới đây, là một người đàn ông đang cầm cây dùi ở tay phải và tay trái cầm một lớp da (có một số hình minh hoạ khác như một tráng sĩ; tay phải cầm thanh gươm và tay trái mang một cái khiên giáp.

Chòm Lạp Hộ khá lớn trên bầu trời đêm. “Chìa khoá” đề chúng ta tìm kiếm trên bầu trời mênh mông chính là chiếc thắt lưng – ba ngôi sao ở giữa có cường độ sáng gần như nhau. Khi quan sát bằng mắt thường ở phần thanh gươm trên tay phải thì bạn chỉ thấy có ba ngôi sao nhưng nếu quan sát bằng bằng ống nhòm hay một chiếc kính thiên văn cỡ nhỏ bạn sẽ thấy được mội ngôi sao ấy đều có đôi. Đây là khu vực mà các nhà thiên văn nghiệp dư chúng ta thường quan tâm đến nhiều nhất vì đây là khu vực của tinh vân Orion (M42). Đây chính là một tinh vân phát xạ (emission nebula), là nơi một ngôi sao mới được sinh ra. Bạn có thể nhìn thấy được bằng mắt thường trong điều kiện bầu trời tối và trong và còn nhìn thấy rõ nếu với một ống nhòm và có thể nhìn rõ chi tiết bàng một chiếc kính thiên văn.

Chòm Lạp Hộ là một “sao chỉ” tốt để giúp bạn tìm kiếm các chòm sao khác trên bầu trời vào mùa đông (mùa hè nếu bạn xem ở bán cầu nam).

Ở ảnh trên, “chiếc chìa khoá” nằm ở thắt lưng Chòm Lạp Hộ chính là ba ngôi sao. Hướng mũi tên ở trên dẫn chúng ta đến với ngôi sao Aldebaren – là một ngôi sao sáng trong chòm sao Kim Ngưu (Tarus). Aldebaren là một ngôi sao khổng lồ đỏ, bạn có thể nhìn thấy rõ bằng mắt thường mà không cần dùng thiết bị gì cả. Ở phía trên ngôi sao Aldebaren là một cụm sao có dạng chữ V, bạn có thể thấy nếu dùng ống nhòm.

Mũi tên hướng xuống dưới là ngôi sao cũng khá sáng trên bầu trời – Sirus. Sirus là một ngôi sao có ánh sáng màu trắng với một sao lùn trắng làm “bầu bạn”, nhưng bạn phải dùng đến một kính viễn vọng loại lớn mới có thể thấy được. Trong tiếng Hy Lạp, Sirus có nghĩa là rất nóng và người Ai Cập cổ sử dụng ngôi sao này để dự đoán khi nào nước lũ sẽ lên ở dòng sông Nile huyền thoại. Điều này là bởi vì thời gian mà khi ngôi sao Sirus sáng nhất trên bầu trời cũng là thời gian mà nước lũ lên ở sông Nile (lúc khi Mặt trời gần mọc). Sirus là ngôi sao chính của chòm Đại Khuyển (Chó Lớn – Canis Major).

Bầu trời Hạ – Chòm Thiên Nga và Tam giác mùa hè
Trong những tháng hè oi bức với những giờ bóng tối của ban đêm ngắn ngủi, thời gian trở nên hạn hẹp để bạn quan sát được bầu trời đêm. Mặc dù bầu trời mùa hè có rất nhiều điều lí thú và kì diệu đối với những nhà thiên văn nghiệp dư như chúng ta. Điều lí thú đầu tiên mà bạn cần biết đó là “Tam giác mùa hè” bất hữu được thể hiện bởi các đường gạch nối ở hình bên dưới. Nó được nối lại bởi ba ngôi sao sáng sáng nhất là: Deneb, Vega & Altair. Thuật ngữ Tam giác mùa hè(Summer Triangle) là cái tên đầu tiên được nhà thiên văn Anh Patrick Moore phổ biến trong những năm của thập niên 1950, mặc dù ông không phát minh ra điều này.

Cygnus như một con thiên nga đang bay lượn trên bầu trời và nhẹ nhàng đáp cánh trên bầu trời thiên đàn từ trung tâm của tam giác. Cùng với nhịp khúc mùa hạ, con rồng bay (Chòm Thiên Long – Draco) cũng như đang khiêu vũ cùng thiên nga. Chúng ta có thể xác định được chòm Thiên Long qua cánh của Thiên Nga như mũi tên hướng dẫn trong hình trên.

Ở cạnh hai con vật trên là một con đại bàng đang rình rập nhằm phá vỡ nhịp khúc. Chòm Thiên Ưng (Aquila) nằm ở đỉnh phía dưới của Tam giác mùa hè và có hình dạng như một con đại bằng. Chòm Thiên Ưng như là một con trỏ để chỉ cho chúng ta đến với con cá heo uốn mình bơi lượn (Chòm Hải Đồn – Delphinus).
TBst